Ata hai non moito tempo, a figura do ferrolán Alfonso Piñón era pouco coñecida. Había algunha referencia sobre este home nado en 1887 que a comezos dos anos 20 do século pasado mercara unha cámara Pathé Baby co obxectivo de inmortalizar as súas célebres andainas pola contorna e tamén por moitos outros lugares de Galicia.

A luz sobre a súa figura ten outro ferrolán como responsable, Guillermo Escrigas, o que fora director do Centro Galego de Artes da Imaxe –CGAI– finado en 2021. Dez anos antes incorporara aos fondos da Filmoteca de Galicia arredor de 80  bobinas –dun minuto e medio de duración cada unha– gravadas por Piñón no decurso das excursións que adoitaba partillar con moitos veciños e veciñas, amigos e amigas, entre os que se atopaban persoeiros da relevancia social e intelectual naquela altura, como Matías Usero, Rof Codina, Xaime Quintanilla, Felipe Bello Piñeiro, Vicente Díaz ou Imeldo Corral, pero tamén Juan García Niebla e Nicolás García Pereira.

O baleirado do xornalista Germán Castro –accesible parcialmente nas súas ‘Curiosidades ferrolanas’– e o ensaio de Fernando Redondo titulado “Os amorodos de Bergman” (editorial Galaxia), no que analizaba as gravacións que fixera Piñón durante as camiñadas da entidade coruñesa Amigos do Campo foron desvendando detalles sobre un home ao que, como sucedeu con tantas outras persoas, o mundo lle desapareceu baixo os pés o 18 de xullo de 1936.

A vida feliz de Alfonso Piñón chegou ata ese día. Desa xornada é o seu último artigo na prensa. Foi, lembra Manolo González no libro “O cineísta andarengo. A propósito de Bernardino de Lamas” –Edicións Embora, 2025–, un cronista compulsivo: nas súas columnas falaba das andainas e das excursións nas que descubría, admirado, a beleza da contorna de Ferrolterra, pero tamén do resto de Galicia. Para Piñón, un home de familia acomodada –posición que acabaría por salvarlle a vida tralo golpe de Estado–, non había nada mellor, máis pleno e gratificante, que camiñar e gozar da natureza en boa compaña.

A Pathé Baby

A adquisición daquela cámara é a que permite constatar esa paixón. Lembra o que xa é o seu biógrafo que nas bobinas de Piñón non hai, por simplificar o argumento, unha vocación artística: o seu era rexistrar, pero tampouco cunha vontade antropolóxica ou etnográfica. Sinálao Fernando Redondo en “Os amorodos de Bergman” cando fala, citando a Marcial Gondar, do “concepto urbano do paseo, relacionado co lecer e o recreo”. “Na sociedade tradicional, pola contra, non se pode falar nestes mesmos termos”, explica no ensaio, “pois non atopamos un tempo de ocio separado por completo do tempo de traballo”.

Piñón non só filmaba; tamén escribía, cos ata nove heterónimos que empregaba. O máis recurrente, como proba Manolo González na súa investigación, foi Bernardino de Lamas. Son centos de artigos nos que, ademais de dar conta das excursións e saídas “andarengas”, facía reflexións sobre o poder salvífico do camiñar. Na primeira crónica publicada con ese pseudónimo en El Correo Gallego, xornal que foi ferrolán ata os anos 30 do século pasado, o autor fai unha declaración de intencións (que é tamén un ideario): “El paseo a pie tiene sus detractores, que lo son porque no han llegado a sentir el placer de andar y porque desconocen la influencia benéfica de este ejercicio sobre la salud y el carácter, sobre todo en el campo. Os responderán que ir a pie es cosa de vagabundos y menesterosos”, dicía.

Efectivamente, apunta González, camiñar non estaba ben visto e lembra o día en que Otero Pedrayo e Vicente Risco foron interceptados pola Garda Civil cando camiñaban cara a San Andrés de Teixido. Xente andando polo monte era sospeitosa... De algo. Pero Piñón pensaba todo o contrario, sostén o autor de “O cineísta andarengo”: “Camiñar ten para el connotacións liminais: camiñas, vénche o arrecendo do piñeiro, escoitas o bruar do vento, o teu corpo vaise facendo parte da paisaxe e convértese nun elemento máis da natureza... Tiña unha filosofía do camiñar: como deixas atrás as túas preocupacións e problemas cando ascendes pola montaña, chegas arriba, ves a vida cotiá da xente”.

As filmacións dalgúns momentos das camiñadas achegaban un novo valor á súa afección. Di González que o cine supoñía “unha ferramenta absolutamente instrumental. El era  sobre todo andarengo. Desde os anos 20 reivindicou os lugares absolutamente excepcionais: Monteventoso, Montefaro, Breamo, A Espenuca, Maxarrón: el chamáballes os nosos Alpes”. Pero camiñar, que era un acto beneficioso cando se facía en solitario, alcanzaba outro nivel coas excursións grupais das que participaban, como temos visto, intelectuais e artistas de moita sona.

“Desas excursións tiña experiencias compartidas con xente que amaba a natureza coma el, xente do eido socialista, como Xaime Quintanilla; nacionalista, como García Pereira; ou dunha filiación inclasificable e extraordinaria como Matías Usero e García Niebla. Todos tiñan a mesma afección, montañismo. Piñón mercou esa cámara para inmortalizar eses momentos, non para facer películas que se proxectaran. Todos eses filmes fainos para gardar momentos felices e podelos revivir a vontade. Todas esas películas xuntas son como unha especie de epifanía da felicidade”.

Ata o 18 de xullo de 1936. Entón produciuse o que González cualifica, nunha metáfora tan acertada, como o “fundido a negro” de Piñón. Aí rematou a súa faceta de filmador, emprendendo unha nova vida que o levou fóra de Ferrol, primeiro a Vigo, onde casou, logo a Cuba e, tras quedar viúvo, a Ferrol, nunha breve estadía, para acabar os seus días (1973) en Madrid. Aí remata –remataba– a historia do cineísta andarengo hoxe parcialmente recuperada.